مهم‌ترین عامل محدودکننده‌ی عملکرد گیاهان زراعی، تنش خشکی و منابع آبی محدود است. خسارتی که تنش خشکی درکل جهان، به محصولات زراعی وارد می‌کند، از مجموع کل تنش‌های زنده و غیر زنده مانند بیماری‌ها، آفات و شوری بیشتر است.
"زمان کشتمون باید طوری باشه که مراحل حساس درواقع این گیاهان مثل زمان گلدهی و گرده‌افشانی جایی قرار بگیره که ما آب کافی داشته باشیم... ."
"ارزن‌های دم روباهی که به‌هر حال موسسه تحقیقات و اصلاح و تهیه نهال و بذر چندین سال روی اون ها کارکرده، ارزن‌های خیلی خوبی هستند که میتونن توی یک دوره‌ی 50 تا 60 روزه به میزانی حدود 40 تن تا 50 تن بسته به شرایط زمین و اقلیم، تولید علوفه داشته باشند.
برای آب‌های آخر، گندم و جو، در مضیقه هستند؛ به همین دلیل ما دو رقم گندم، برای مناطق معتدل و مناطق گرم استان معرفی کردیم به نام رقم‌های سیروان و رقم بهاران.
برای بهبود عملکرد گیاهان زراعی در شرایط تنش خشکی از تمهیدات و مدیریت‌های زراعی استفاده می‌شود. در این خصوص، مدیریتی می‌تواند کمک‌کننده باشد که از شرایط طبیعی الگو بگیرد.
در طبیعت تنوع زیستی بالا، به ثبات و پایداری سیستم کمک می‌کند تا در شرایط نامساعدی چون تنش خشکی، اکوسیستم بتواند پایداری خود را حفظ کند. در عرصه‌ی کشاورزی نیز با استفاده از تناوب زراعی و کشت محصولات مختلف می‌توان، تنوع را ازنظر زمانی و مکانی افزایش داد.
"در شرایطی که محصولات اصلی مون معمولاً غلات هست میتونیم محصولات دیگه ای هم تو تناوب وارد کنیم و درواقع تنوع مون رو بالا ببریم از جمله این محصولات ما میتونیم به محصولات دانه روغنی اشاره‌کنیم مثل گلرنگ و یا آفتاب‌گردان که اینا با توجه به قابلیتی که دارند میتونن در مکان‌های مختلفی از تناوب قرار بگیرن.
قابلیت‌های این‌ها این است که گیاهانی هستند که از تناوب ارقام مختلفی برخوردار هستند و در کشور ما از پیشینه‌ی کشت و کار برخوردار هستند. قیمت تضمینی دارند، خرید تضمینی دارند و همین‌طور با توجه به اینکه اکثر این ارقامی که هست هم نسبتاً مقاوم به خشکی هستند و هم دارای دوره‌ی رشد متفاوتی هستند بنابراین ما میتونیم از این‌ها استفاده کنیم درجاهای مختلف؛ مثلاً در کشت بهاره و تابستانه و در این رنج مختلفی که هست، میتونیم از ارقام مختلف استفاده کنیم؛ از طرف دیگه اینا چون‌که ارقام مختلفشون نسبتاً به طول روز بی‌تفاوت هستند امکان کشت شون رو در مواقع مختلف به ما میده.
گیاه گلرنگ از گونه گیاهانی هست که هم ما میتونیم به‌صورت پاییزه و هم بهاره و هم تابستانه کشتش کنیم و ارقام مختلف پاییزه و بهاره داره که قابلیت جای‌گیری در تناوب ما رو با توجه به اون زمانی که ما آب در اختیار داریم میتونیم ازشون استفاده کنیم. ازنظر مراحل رشدشون گیاهانی زودرس و دیررس داره و این گیاهان زودرس و دیررس هم به ما کمک میکنه که ما با توجه به اون محدوده‌ای که آب در اختیارداریم از ارقامی که برای کشتمون مناسب هستند، استفاده کنیم."
گیاهان متحمل به خشکی در زمان کم‌آبی از روش‌های خاصی استفاده می‌کنند تا آب بیشتری جذب کنند یا در اثر تعرق آب کمتری از دست بدهند و به این وسیله رشد و نمو کافی داشته باشند.
گیاهانی چون آفتاب‌گردان و گلرنگ، قابلیت جذب آب از خاک را دارند و در پتانسیل‌های پایین آب خاک، رطوبت بیشتری جذب و سیکل زندگی‌شان را کامل می‌کنند و به تولید می‌رسند.
"در مورد آفتاب‌گردان، ما ارقامی داریم که کمتر از سه ماه دوره‌ی رشدشون هست و بعد از برداشت غلات که ما یه دوره‌ی یکی‌دو ماهه ممکنه آب در اختیار داشته باشیم میتونیم از این ارقام استفاده کنیم. از طرف دیگه ما بایستی که در زمان کشتمون دقت کنیم که زمان کشتمون طوری باشه که مراحل حساس در واقع این گیاهان مثل زمان گلدهی و گرده افشانی جایی قرار بگیره که ما آب کافی داشته باشیم و بعضی از این ارقام هستند که در مراحل آخر خودشون نیاز کمتری به آب‌دارند و ما میتونیم درواقع زودتر آب رو قطع کنیم و به یک عملکرد خاص دست پیدا کنیم.
دیگر خاصیت‌هایی که فرضاً گلرنگ داره این هست که در شرایطی که در تنش خشکی قرار میگیره میتونه برگ‌های پیر خودش رو در واقع از سیکل تولید خارج کنه و به این صورت سطح تعرق کننده رو کاهش بده و با این عملی که انجام میده میتونه درواقع با اون محدودیت آبی که هست عملکرد خودش رو تولید کنه.
گیاه گلرنگ ، گیاه دانه روغنی هست که از دیر باز در مملکت ما مورد کشت و کار قرار میگرفته، هم میتونیم از روغنش به‌عنوان روغن خوراکی استفاده کنیم، هم غنچه هاش میتونه مورداستفاده قرار بگیره برای درواقع، استفاده از رنگ اون ها در رنگ غذا و سایر مواردی که برای رنگ هست و یه گیاهی هست که درواقع معروف هست به گیاهی که ما میتونیم در شرایط کمبود آب و یا شوری ازش استفاده کنیم و یه عملکرد قابل قبولی ازش به دست بیاریم."
آفتاب‌گردان ، گیاهی ست که ارقام مختلف سه ماهه و چهار ماهه، زودرس و دیررس دارد؛ در حال حاضر از ارقام و هیبرید هایی از آفتاب‌گردان استفاده می‌شود که ویژگی‌های بسیار خوبی، چون یکنواختی در رسیدگی و دوره‌ی رشد کوتاه دارد.
"آفتاب‌گردان، با توجه به ریشه‌ای که داره میتونه با گسترش ریشه و قابلیتی که در جذب آب از شرایطی که پتانسیل آب خاک کم هست میتونه به‌خوبی استفاده کنه و آب را جذب کنه به اندام‌های هوایی ش منتقل کنه. درواقع برگ‌هایی که داره میتونه اینا روی‌هم دیگه سایه بندازه و از شرایط تشعشع زیاد جلوگیری کنه و یه مقداری از تعرق کم کنه. در شرایط تشعشع خیلی زیاد برگ هاش درواقع یه حالت آویزون پیدا میکنه و این باعث میشه که بازهم تعرق کم بشه و به این لحاظ هست که گیاه آفتاب‌گردان رو ما میتونیم در شرایطی که یه مقدار آب محدودی داریم مثل شرایطی که بعد از قطع آبیاری غلات یا برداشت غلات هست استفاده کنیم.
ضمن اینکه آفتاب‌گردان، یه گیاهی هست که ارقامی با دوره‌ی رشد کوتاه داره و این میتونه بازهم به ما کمک کنه که از اون آب کمی که در اختیارداریم بتونیم یه کشت آفتاب‌گردان داشته باشیم.
گیاه آفتاب‌گردان، علاوه بر اینکه دانه‌ی روغنی هست و حدود 40 تا 45 درصد روغن داره میتونیم از کاه و کلشش هم به‌صورت سیلو شده در مخلوط با سیلوهای دیگه ای مثل ذرت و غیره استفاده کنیم."
در سال‌های گذشته، کشاورزان مناطق مختلف با خشک‌سالی و کم‌آبی روبه‌رو بوده‌اند و امکان ادامه‌ی این شرایط در سال‌های آینده نیز وجود دارد. لذا بایستی در برنامه‌های زراعی تجدید نظر صورت گیرد و برنامه‌های جدیدی برای زراعت ارائه شود.
در این مسیر یکی از اساسی‌ترین موضوعات، تغییر الگوی کشت و استفاده از گیاهان زراعی متحمل به خشکی ست.
در شرایط کم‌آبی و خشک‌سالی، باید گیاهانی کشت شوند که راندمان مصرف آب بالایی دارند و به ازای مصرف هر مترمکعب آب محصول بیشتری تولید کند؛ همچنین خشکی‌هایی که در طی فصول مختلف پیش می‌آید تحمل کنند و کشاورزان حداقل محصول را برداشت نمایند.
در این قسمت از برنامه، دو گیاه سورگوم و ارزن را معرفی می‌کنیم؛ گیاهانی که در سطح جهان و در کشور ما، جزء گیاهان علوفه‌ای متحمل به خشکی شناخته می‌شود.
"عمده خوراک دام در گاوداری‌ها بیشتر سیلاژ ذرت بوده که مورداستفاده قرار میگرفته ولی الآن خب اگر که قبول بکنیم که 18-17 هزار مترمکعب آب را به‌هرحال یک هکتار زمین ذرت نیاز داره تا بتونه 80-70 تن ذرت علوفه‌ای تولید بکنه. این آب دیگه در دسترس نیست در بعضی از نقاط، یا اگر هم که باشه به هرحال صرف نمیکنه که اینا صرف 80-70 تن محصول بکنیم.
یکی از گیاهان متحمل به خشکی که نمیتونیم بگیم جایگزین، ولی موازی با ذرت میتونه تو بعضی از مناطقی که میزان آبشون پایین هست و یا به نحوی کیفیت آبشون کیفیت آب مناسبی نیست. ببینید محصولاتی که من خدمتتون عرض می‌کنم نه‌تنها آب کمتری را نیاز داره، آب‌های بی‌کیفیت رو هم قبول میکنه و میتونه با این آب‌های بی‌کیفیت تولید محصول بکنه.
سورگوم:
سورگوم ازجمله‌ی این گیاهان هست. ببینید سورگوم بیشتر برای مناطقی ساخته شده و برای مناطقی اصلاح شده که میزان آب کمی دارن هنگامی که تو این مناطق آب تقریباً شوری پایین یا شوری متوسطی داره. توی این شرایط به خوبی میتونه رشد بکنه به همین منظور میتونیم بگیم که سورگوم به درد مناطق گرم، خشک و تا حدودی معتدل خشک میخوره. حالا تو مناطق سرد کمتر بذر ازش استفاده می‌کنند ولی نه اینکه استفاده نکنند. ازجمله سورگوم های علوفه‌ای که مورد کشت و داشت قرار میگیره و رکورد خیلی خوبی هم از محصول رو هم به‌جای میذاره ارقامی مثل پگاه و اسپید فید هست.
منتها من چون میدونم سال‌های آینده این با اقبال عمومی روبه‌رو خواهد شد، خیلی تمایل دارم که یه توضیح اجمالی برای شما بدم من‌باب اینکه به‌هرحال شما اگر قرار باشه علوفه‌ای که کشت می‌کنید باهاش سیلو بسازید و سیلاژ علوفه‌ای باهاش تولید بکنید بهتر هستش که سورگوم پگاه را استفاده بکنید.
به لحاظ اینکه سورگوم پگاه دارای قند کافی برای تخمیر و تولید سیلاژ خوب هستش و از جمله‌ی دیگه گیاهان ارقام دیگه ای که مورد استفاده قرار میگیره در راستای سورگوم اسپید فید هست؛ رقم اسپید فید که یه رقم تقریباً قد بلندتر با میزان علوفه‌ی بیشتری هستش که در هکتار میتونه تا یه چیزی حدود 150-160 تن علوفه را تولید بکنه منتها این رقم خیلی مناسب، عرض کنم خدمت شما که تولید سیلاژ نیست به لحاظ اینکه قند کمی داره و توی تخمیر دچار مشکل میشه.
خب این دو رقم جزء دو رقم اصلی سورگوم علوفه‌ای هستش که متحمل به خشکی هستند. مورد دیگه ای که در خصوص سورگوم ، بنده علاقه‌مند هستم که خدمت شما ارائه مطلب بکنم بحث استفاده از آب‌های شور و استفاده از آب‌های بی‌کیفیت هست. خب سورگوم به‌طورکلی تا ای سی EC حدود 4 دسی زیمنس بر متر dS/m به‌راحتی تحمل میکنه؛یعنی هیچ خللی توی رشدش به وجود نمیاد ولی اگر ای سی EC آب شما از 14 دسی زیمنس بالاتر بره دیگه کلن رشدش متوقف میشه یعنی از 4 تا 14 را کاهش محصول خواهیم داشت.
خب اگر شما دقت بکنید در بین محصولات زراعی، کمتر محصول زراعی داریم که بتونه با ای سی‌های EC بالای 4 تا مثلاً حدود 14-10 رو تحمل بکنه ولی سورگوم به‌راحتی میتونه اینو تحمل بکنه و جاهایی که به‌هرحال با آب‌های بی‌کیفیت یا آب‌های شور ما روبه‌رو هستیم میتونیم تولید محصول داشته باشیم.
حالا از این دو رقم علوفه‌ای که بگذریم، به ارقام دانه‌ای می‌رسیم. بر اساس تحقیقاتی که انجام‌شده یکی از دانه‌ها که در خوراک طیور و حتی در خوراک گاوهای شیری میتونه خیلی خیلی مؤثر واقع بشه با درصد پروتئین بالا، با فیبر مناسب و عرض بکنم خدمت شما که مواد معدنی خوب، دانه‌ی سورگوم هست.
توی همین راستا ما سه رقم عمده‌ی سپیده، کیمیا و پیام رو داریم؛ که این سه رقم سورگوم که خدمتتون اسمش رو عرض کردم، ارقامی هستند دانه‌ای که عموماً ارتفاع کوتاه‌تری دارن، تعداد پنجه‌ی کمتری تولید می‌کنند و بیشتر به‌منظور استفاده‌ی دانه ازشون استفاده میشه."
سورگوم دوره‌های آبیاری 10 تا 12 روز را به‌راحتی تحمل می‌کند؛ بدون آنکه تنش عمده‌ای به آن وارد شود.
این گیاه تا قبل از مرحله‌ی زایشی اگر تنش جدی به آن وارد شود قابلیت برگشت را دارد و می‌تواند به رشد ادامه دهد و به محصول برسد.
از ویژگی‌های دیگر سورگوم ، تحمل آب‌های بی‌کیفیت و خاک‌هایی ست که حاصل خیزی کمی دارد. درمجموع باید گفت سورگوم بعد از ارزن متحمل‌ترین گیاه زراعی به خشکی و شوری ست و می‌تواند جایگاه مناسبی در خوراک دام کشور، داشته باشد.
"ازجمله گیاهان غله‌ی متحمل به خشکی دیگه ای که وجود داره که میتونیم بگیم متحمل‌ترین هست و حتی از سورگوم هم تحملش به خشکی بیشتر هست گیاه ارزنِ.
ارزن به‌هرحال گیاهی هستش که ریشه در تاریخ تمدن کشور عزیزمون ایران داره و قدمت چندین هزارساله در خصوص کشت و داشتش، توی این کشور وجود داره و اکثر کشاورزان عزیز با این گیاه آشنا هستند.
خب چرا ما می‌خواهیم از ارزن صحبت بکنیم و اصلاً ارزن چه جایگاهی میتونه در الگوی کشاورزی ما و در الگوی خشک‌سالی ما داشته باشه.
ارزن
کشاورزان عزیز دقت بفرمایید، ارزن ازجمله محصولاتی هستش که در یک جمله من بتونم بگم گیاهی ست برای تولید علوفه در شرایط اضطرار. ببینید کمتر از ارزن‌های معمولی که قبلاً مورد کشت و داشت قرار میگرفته به‌منظور تولید علوفه استفاده‌شده و شاید کشاورزان خیلی حالا در مرحله‌ی اول و گام اول با بنده موافق نباشند که ارزن یه گیاه علوفه‌ای صفر میتونه باشه.
ولی من میتونم خدمت شما عرض بکنم که اگر که شما به تقسیم‌بندی ارزن توجه بفرمایید که ما سه نمونه ارزن داریم ارزن معمولی، عرض کنم خدمت شما که ارزن مرواریدی و ارزن، عرض کنم خدمت شما، دم‌روباهی .
به این سه تا نوع مختلف ارزن توجه بکنید من برای شما توضیح خواهم داد که الآن ارزن‌های دم‌روباهی که به‌هرحال موسسه تحقیقات و اصلاح و تهیه نهال و بذر چندین سال روی اون ها کارکرده، ارزن‌های خیلی خوبی هستند که میتونن توی یک دوره‌ی 50 تا 60 روزه یه میزانی حدود 40 تن تا 50 تن بسته به شرایط زمین و اقلیم، تولید علوفه داشته باشه. پس عرض کنم که توی همین راستا ما در خصوص ارزن‌های دم روباهی رقم باستان رو داریم که رقمی بسیار خوب، پر محصول، دوره‌ی رشدش عرض کنم حدود 100 تا 110 روز هست و تعداد آبی که این گیاه میخوره یه چیزی حدود 5 تا 6 آب هست؛ با این احتساب که ما یک دوره‌ی به قول کشاورزا گوشمال یا تنش هم به این میدیم توی بعد از پی آب.
ببینید کدوم محصولی را شما پیدا می‌کنید که با 6 تا آب بتونه یه چیزی حدود 50 تن علوفه به شما در هکتار تولید بکنه و اگر که شما این‌رو بگذارید واسه ی دانه بتونه یه چیزی حدود 3/5 تا 4 تن دانه تولید بکنه.
با توجه به قیمتی که توی بازار داره من فکر می‌کنم یکی از محصولات اقتصادی خیلی خوب میتونه باشه که توی الگوی جدید زراعی ما، مبتنی بر شرایط خشک‌سالی، جایگاه ویژه‌ای رو داشته باشه.
توی این راستا ما از ارزن‌های معمولی، رقم پیشاهنگ رو اصلاح کردیم. رقم پیشاهنگ هم ازجمله ارزن‌های معمولی هستش که به‌هرحال تولید علوفه و دانه‌ی بسیار مکفی میتونه داشته باشه و دوره‌ی رشدش از حتی از رقم باستان هم کوتاه تره؛ یعنی دوره‌ی رشد 90 تا 95 روزه داره و میتونه به‌هرحال محصول خیلی کافی رو تولید بکنه.
در خصوص ارزن‌های مرواریدی ، براش کمتر کارشده ولی همون نمونش هم میتونه جایگاه ویژه‌ای داشته باشه.
ببینید این سه نمونه ارزنی که من خدمت شما عرض کردم، پانیکول یا خوشه اش ازنظر تیپ ظاهری کاملاً باهم متفاوت هست.
من توجه کشاورزان عزیز رو میخوام جلب بکنم که ما به‌هرحال سه تا جنس و گونه‌ی متفاوتی از ارزن داریم که هر کدوم اینا میتونه جایگاه ویژه‌ای رو در الگوی جدید زراعی با مبتنی بر خشک‌سالی داشته باشه."
در یک جمع‌بندی باید گفت، گیاهان متحمل به خشکی مانند ارزن می‌توانند، در یک دوره‌ی کوتاه‌مدت رشد خود را کامل و محصول نیز عاید کشاورز کند.
این گیاهان، دوره‌ی آبیاری طولانی‌تری نسبت به گیاهان دیگر دارند و اگر دچار تنش خشکی شوند، امکان برگشت و رشد را دارند.
با توجه به اینکه خشکی و خشک‌سالی با کاهش کیفیت آب همراه است، معمولاً گیاهان متحمل به خشکی مانند سورگوم و ارزن قادرند شوری آب را نیز تحمل کنند.
"یکی از رسالت‌های مهم بخش تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر مرکز تحقیقات استان اصفهان معرفی ارقام اصلاح‌شده‌ی زراعی و باغی بین کشاورزان عزیزِ.
در سال‌های اخیر، همه‌ی کشاورزان استان شاهد این بودند که ارقام متنوعی از محصولات زراعی در اختیار این عزیزان قرارگرفته. یکی از مهم‌ترین محصولاتی که در استان کشت میشه محصول گندم هست و محصول جو و دراین‌ارتباط نیز در سال‌های اخیر، ارقام مختلفی ازنظر تحمل به بیماری‌ها، ازنظر عملکرد بالا، ازنظر مقاومت به تنش‌ها در اختیار زارعین عزیز قرارگرفته و اون هارو مورداستفاده قراردادند."
یکی از مشکلاتی که در سال‌های اخیر اکثر کشاورزان استان اصفهان با آن رو به رو بوده‌اند خشک‌سالی و تنش خشکی بوده است. با در نظر گرفتن این وضعیت از سال‌ها قبل در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان و بخش تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر فعالیت زیادی در خصوص معرفی ارقام پر محصول و متحمل به تنش خشکی صورت گرفته و در دو سال اخیر نیز بذر ارقام بسیار خوبی در اختیار کشاورزان گذاشته‌شده است.
"در زمینه‌ی گندم اگر ما بخواهیم صحبت بکنیم رقم گندم سیروان و رقم گندم بهاران را خدمتتون معرفی می‌کنیم. این رقم تحمل خوبی نسبت به شرایط تنش خشکی به آخر فصل داره. چون ما میدونیم که اکثر کشاورزای استان اصفهان برای تأمین آب آخر محصول خودشون، محصول گندم و جو شون معمولاً دچار مشکل هستند یا اینکه از منابع آبی سطحی استفاده می‌کنند که در مراحل آخری دچار کمبود آب هستند و یا اینکه میخوان بلافاصله در زمینشون کشت دوم را انجام بدن؛ بنابراین برای آب‌های آخر گندم و جو در مضیقه هستند، به همین دلیل ما دو رقم گندم برای مناطق معتدل و مناطق گرم استان ما معرفی کردیم به نام رقم‌های سیروان و رقم بهاران. این دو رقم ویژگی که دارن اینه که اگر در مراحل آخری گندم که گندم وارد مرحله‌ی خوشه‌دهی هست که بیشترین نیاز آبی گندم هست کشاورز نتونه آب گندم رو تأمین بکنه این دو رقم تحمل بسیار خوبی دارد و میتونه عملاً در یک نوبت یا دو نوبت آب آخر گندم صرفه‌جویی بشه.
رقم گندم دیگه ای که ما معرفی می‌کنیم خدمتتون، رقم گندم پیشگام هست. رقم گندم پیشگام رقمی هست که برای مناطق سرد استان مثل مناطق فریدن ، فریدون‌شهر، چادگان، سمیرم برای این مناطق که دارای اقلیم سرد هستند، بسیار رقم مناسب و خوبیه. این رقم هم نسبت به آب آخر تحمل بسیار خوبی داره و در این شرایط به‌خوبی میتونه تا 7 تن محصول تولید بکنه در شرایطی که آب آبیاری آخر قطع بشه یا دو نوبت در آب صرفه‌جویی بشه و در شرایطی که شرایط نرمال بوده باشه به‌راحتی عملکرد 10 تن را میتونه تولید بکنه.
علاوه بر ارقام گندم ما در زمینه‌ی جو هم تحقیقات خوبی در سال‌های اخیر انجام دادیم و یک لاین و یک رقم به کشاورزان عزیز معرفی کردیم.
رقم مناسب برای شرایط کم‌آبی، رقم یوسف هست. رقم یوسف این قابلیت رو داره که با دو نوبت آب کمتر بتونه محصول قابل قبولی را برای کشاورزان عزیز تولید بکنه.
یک لاین در دست معرفی هم داریم به نام لاین (بی 10) که این لاین هم در شرایط تنش خشکی در استان اصفهان بسیار خوب جواب میده و میتونه در شرایطی که ما با کمبود آب مواجه هستیم از بالاترین راندمان مصرف آب در تولیدمون استفاده بکنیم."